KORZENIOWSKI JÓZEF Żydzi. Komedya w 4 aktach

BRAK DATY. LWÓW - ZŁOCZÓW, nakładem Wilhelma Zukerkandla, s. 104, wym. 10 x 14,5, oprawa introligatorska z epoki. W oprawie zawarte są także: KORZENIOWSKI JÓZEF Mnich. Tragedya w trzech aktach (s. 64), oraz KRASICKI IGNACY Monachomachia i Antimonachomachia (s.68)

„Żydzi Józefa Korzeniowskiego (1843) uchodzą za tekst założycielski nowego sposobu przedstawiania Żydów w polskim dramacie.

Negatywnymi bohaterami tego tekstu są przedstawiciele egoistycznej i żyjącej ponad stan arystokracji, która bez wahania oszukuje i krzywdzi swoich dzierżawców albo kupczy ręką i książęcym tytułem swojej podopiecznej, by zdobyć pieniądze na kolejne zachcianki i fanaberie. Negatywnym bohaterem jest też prezes Zdzirnowski, parweniusz, który pożycza pieniądze na lichwiarski procent, stosując przy tym pełną obłudy grę pozorów ze swymi klientami. To właśnie hrabia i prezes są tytułowymi żydami w takim sensie, w jakim słowo to określone zostało w Słowniku Lindego z 1815 roku, w którym żyd to synonim szachraja, lichwiarza, liczyrupy i zdziercy.

Wzorem dla hrabiego i prezesa staje się Aron Lewe – miejscowy bankier, który swoje finansowe interesy prowadzi w sposób rzeczowy i przejrzysty. A przy tym pamięta o ludziach, którzy w trudnych dla niego czasach traktowali go po ludzku. To właśnie Aron pomoże ubogiemu i szlachetnemu dzierżawcy, którego hrabia z prezesem doprowadzili do ruiny. Wizerunek Arona nie jest oderwany od tradycyjnych sposobów przedstawiania żydowskiego bohatera. Zbliża go do nich zarówno wygląd, jak i język, a także mentalność. „Cóż za piękny obraz starca zbogaconego, ale zbogaconego godziwemi środkami […], ale żeby nie wziął procentu to przechodzi wszelką żydowską możność”, napisze o nim Aleksander Przeździecki („Biblioteka Warszawska” kwiecień 1844, t.II). Aron ma jednak świadomość ambiwalencji tego tradycyjnego wizerunku, w którym został uwięziony. Jedną z podstaw zarzutów formułowanych w odniesieniu do żydowskiej społeczności jest jej stosunek do pieniędzy. Z drugiej jednak strony – „Żyd bez pieniędzy to nie człowiek”.

W sztuce Korzeniowskiego pojawia się też nowy wizerunek bohatera żydowskiego pochodzenia, którego figurą staje się baron Izajewicz, „majętny wychrzta, szlachetny i mądrze kierujący łódką swoją, wśród towarzystwa które go niechętnie przyjmuje”, jak pisał Aleksander Przeździecki („Biblioteka Warszawska” kwiecień 1844, t.II). Izajewicz to także jeden z pierwszych dramatycznych bohaterów, którzy będą dawać wyraz bolesnemu poczuciu nieprzynależności, zawieszenia między światami.” (Ewa Partyga, Agnieszka Wanicka, Wiek XIX. Przedstawienia. )

Za: encyklopediateatru.pl